Wiedza tubylcza i agroekologia muszą się znaleźć w centrum transformacji systemu żywnościowego

 

Od tysiącleci ludność rdzenna kultywuje zróżnicowane, adaptacyjne i ewoluujące systemy żywnościowe, zakorzenione w głębokich związkach z ziemią, wodą i ekosystemami. Ich tradycyjna wiedza opiera się na zasadach agroekologicznych, kładąc nacisk na równowagę z naturą, gospodarkę o obiegu zamkniętym i równość międzypokoleniową.

Poza zarządzaniem i ochroną jednych z najbogatszych ekosystemów świata, ludność rdzenna jest opiekunem niezliczonych ras lądowych i gatunków starożytnuch – od prosa palczastego w Himalajach, przez açaí w Amazonii, po fonio w Afryce Zachodniej, z których każdy stanowi niewykorzystane źródło składników odżywczych, odporności na zmiany klimatu i zrównoważonego rozwoju środowiska.

Mimo to, ludność rdzenna zbyt często jest pomijana w systemach, które mają na celu żywienie i wspieranie społeczności. Jednym z przykładów, gdzie to wykluczenie jest szczególnie widoczne, ale jednocześnie bardzo istotne, są programy żywienia w szkołach. Integracja rdzennych zwyczajów żywnościowych z tymi systemami nie dotyczy tylko odżywiania. Chodzi o prawa, tożsamość i możliwości ekonomiczne. Dowody wskazują, że programy żywienia w szkołach oparte na wiedzy rdzennej ludności mogą wzmacniać dziedzictwo kulturowe, podnosić jakość diety i wspierać lokalne gospodarki. Brazylijski Narodowy Program Żywienia Szkół (PNAE) jest przykładem tego podejścia – oferuje posiłki dostosowane do kultury indiańskich uczniów, jednocześnie angażując indiańskich rolników jako kluczowych dostawców w ramach programów żywienia w szkołach.

Kobieta ze społeczności Khasi w Indiach prezentuje odmiany ziemniaków. (Zdjęcie dzięki uprzejmości Global Hub On Indigenous Peoples Food System/Flickr.)

Nauka musi wspierać ludność tubylczą, aby jej głos został usłyszany, poprzez słuchanie jej, współtworzenie z nią i umożliwienie jej transformacji systemu żywnościowego. Niedawne badanie przeprowadzone przez Alliance of Bioversity i CIAT pokazuje, że społeczności tubylcze nadal napotykają bariery strukturalne, które ograniczają ich sprawczość, uznanie i włączenie w proces decyzyjny dotyczący systemów żywnościowych. Jedną z przyczyn ich marginalizacji jest brak danych zdezagregowanych, co sprawia, że wyzwania, przed którymi stoją, pozostają niewidoczne w statystykach krajowych, pozostawiając ogromne nierówności nieudokumentowane i nierozwiązane. A tam, gdzie dane są dostępne, dysproporcje są porażające: ludność tubylcza często boryka się z wysokim wskaźnikiem anemii i niedoborów mikroelementów, nawet w krajach o wysokich dochodach.

Jak podkreślono w raporcie Panelu Ekspertów Wysokiego Szczebla FAO dotyczącym zmniejszania nierówności w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego i żywienia, rozwiązanie problemu luki w danych wymaga inwestycji w zdezagregowane systemy gromadzenia danych, które umożliwią ukierunkowane interwencje żywieniowe, monitorowanie postępów i zapewnienie, że ludność rdzenna nie będzie już pomijana w polityce i interwencjach dotyczących bezpieczeństwa żywnościowego i żywienia. Przykładem tego jest nasza praca w kenijskim hrabstwie Turkana, gdzie poprzez partycypacyjne tworzenie filmów wideo zaangażowaliśmy społeczności tubylcze, aby lepiej zrozumieć ich nawyki żywieniowe. Współpracując ze starszymi i liderami społeczności, wykorzystaliśmy te informacje do wspólnego tworzenia lokalnych rozwiązań, aby sprostać tym wyzwaniom, takich jak promowanie szkolnych ogródków warzywnych i przywracanie drzew owocowych.

To doświadczenie pokazało, jak ważne jest łączenie badań ze społecznościami rdzennymi, aby zrozumieć stojące przed nimi wyzwania i wspólnie tworzyć rozwiązania na rzecz skutecznej transformacji systemów żywnościowych. Inkluzywność musi stać się standardem naukowej doskonałości. Aby to osiągnąć, potrzebujemy głębszej, bardziej bezpośredniej współpracy ze społecznościami rdzennymi – nie jako biernymi beneficjentami, ale jako równoprawnymi partnerami w innowacjach. Co najważniejsze, musi ona opierać się na dobrowolnej, uprzedniej i świadomej zgodzie (FPIC), zapewniając, że społeczności rdzenne będą w znaczący sposób zaangażowane od samego początku w każdą interwencję, która może mieć wpływ na ich terytoria, będą mogły wyrażać swoje poglądy oraz zatwierdzać lub odrzucać proponowane działania przed ich wdrożeniem, zgodnie z Deklaracją Narodów Zjednoczonych o Prawach Ludności Rdzennej (UNDRIP).

Ważny przykład łączenia tradycyjnej wiedzy i badań naukowych pojawia się na wyżynach Cumbal w Kolumbii, gdzie współpracujemy z ludnością rdzenną, aby utworzyć lokalny bank nasion, który chroni różnorodność rodzimych upraw. Wspólnie budujemy żywy system wymiany nasion i partycypacyjnego zarządzania, który wzmacnia tożsamość kulturową i lokalną suwerenność żywnościową, zapewniając, że lokalne odmiany — dostosowane do wysokości nad poziomem morza i klimatu regionu — będą się nadal rozwijać dla przyszłych pokoleń.

Wreszcie, nauka musi współpracować z krajami, a także instytucjami globalnymi i regionalnymi, aby ustanowić mechanizmy zapewniające znaczące zaangażowanie społeczności rdzennych w proces decyzyjny na wszystkich szczeblach. Dobrym przykładem działań na poziomie krajowym jest Kenia, gdzie Ministerstwo Środowiska, Zmian Klimatu i Leśnictwa zorganizowało niedawno warsztaty z udziałem ludności rdzennej, aby wesprzeć prace nad Trzecim Narodowym Planem Działań w sprawie Zmian Klimatu. Warsztaty stanowiły platformę, na której społeczności te mogły wyrazić swoje priorytety i potrzeby adaptacyjne, zapewniając jednocześnie, że polityka klimatyczna jest zarówno sprawiedliwa, jak i oparta na lokalnych realiach.

Na poziomie globalnym, od 2021 roku, Koalicja Ludności Rdzennej ONZ ds. Systemów Żywnościowych odgrywa kluczową rolę we wzmacnianiu przywództwa ludności rdzennej w zarządzaniu systemami żywnościowymi. Wspierając bezpośredni dialog z decydentami, naukowcami i fundatorami, koalicja pomogła wzmocnić głosy, zbudować potencjał i umożliwić znaczący wpływ na globalne dyskusje na temat systemów żywnościowych.

W obliczu skupienia uwagi świata na Szczycie ONZ ds. Systemów Żywnościowych (UNFSS+4) w Addis Abebie, musimy zadbać o to, aby ludność rdzenna została nie tylko włączona, ale także w pełni uznana za liderów w kształtowaniu przyszłości systemów żywnościowych. Jej tradycyjna wiedza musi być nie tylko ceniona, ale także uwzględniana w sposobie, w jaki projektujemy politykę, finansujemy innowacje i definiujemy rozwiązania.

Droga do odpornych, prozdrowotnych i sprawiedliwych systemów żywnościowych to droga, którą ludność rdzenna podąża od tysiącleci. Podążajmy nią razem – z otwartymi umysłami, ugruntowaną pokorą i wspólną drogą naprzód.

Juan Lucas Restrepo

Autor jest dyrektorem generalnym Alliance of Bioversity International i Międzynarodowego Centrum Rolnictwa Tropikalnego (CIAT).

Tytuł tekstu oryginalnego: 

Indigenous knowledge & agroecology must be at the center of food system transformation 

Zobacz też: 

Pięć sposobów społeczności rdzennych na wzmocnienie bezpieczeństwa żywnościowego na świecie

"Leśne ogrody" na północno-zachodnim wybrzeżu Pacyfiku - efekt celowej pracy miejscowych Indian

 

Miejsce przodków Indian Ts’msyen położone w północno-zachodniej Kolumbii Brytyjskiej nadal porasta siedlisko różnej od otoczenia mieszanki gatunków roślin pożytecznych dla ludzi, co najmniej 150 lat po jego założeniu. (Fot. Storm Carroll) 

Rdzenni mieszkańcy kanadyjskiej Kolumbii Brytyjskiej wiedzieli od dziesięcioleci, że ich rodzinne domy – wioski przymusowo opuszczone pod koniec XIX wieku – były doskonałymi miejscami do pozyskiwania tradycyjnych produktów, takich jak orzechy laskowe, dzikie jabłka, żurawiny i głóg. Nowe badania ujawniają, że odizolowane kępy drzew owocowych i krzewów jagodowych w lasach jodły i cedru w regionie zostały celowo zasadzone przez ludność tubylczą w ich osadach i wokół nich ponad 150 lat temu. To jeden z pierwszych przypadków odkrycia takich „leśnych ogrodów” poza strefą tropikalną, co dowodzi, że ludzie byli w stanie zmieniać lasy w długotrwały i produktywny sposób.

„To bardzo kreatywne i w pewnym sensie unikatowe dzieło”. – Mówi Kelly Kindscher, ekolog roślin z Uniwersytetu Kansas w Lawrence, która nie brała udziału w badaniach. „Wielu z nas wie, że na ziemi znajdują się historyczne ślady, ale na całym świecie pomijamy kwestię wpływu rdzennych Amerykanów i Aborygenów”.

Ponieważ te dziko wyglądające leśne ogrody nie pasują do konwencjonalnych zachodnich koncepcji rolnictwa, badacze długo nie uznali ich za krajobraz stworzony przez człowieka. Wielu ekologów do niedawna argumentowało, że takie wyspy bioróżnorodności, występujące również w tropikalnych lasach deszczowych Ameryki Środkowej i Południowej, były przypadkowym i ulotnym efektem ubocznym pożarów, powodzi lub karczowania terenów. Ekolodzy zakładali, że bez stałej pielęgnacji „naturalny” las szybko przejmie kontrolę.

Aby udowodnić, że leśne ogrody były wynikiem działalności człowieka, Chelsey Geralda Armstrong, historyczka i ekolog z Uniwersytetu Simona Frasera, jako pierwsza zidentyfikowała osady w pobliżu Vancouver w Kanadzie oraz dwa bliżej Alaski, które lokalne plemiona zostały zmuszone do opuszczenia pod koniec XIX wieku.

Licząc i identyfikując gatunki rosnące na terenach dawnych osad i wokół nich, odkryła, że ​​były one siedliskiem znacznie bardziej zróżnicowanej mieszanki roślin niż otaczające je lasy iglaste. Gatunki roślin wypełniały również szerszy zakres nisz ekologicznych. „Uderzające jest, jak bardzo leśne ogrody różniły się od otaczających je lasów, nawet po ponad wieku” – mówi Jesse Miller, biolog ze Stanford University i współautor badania.

Tymczasem pobliskie fragmenty ziemi, wycięte dziesiątki lat temu i pozostawione do samoistnego odrostu, były pokryte zaledwie kilkoma gatunkami drzew iglastych i nie miały tego samego kolorowego, jadalnego katalogu gatunków. „Leśne ogrody sprzeciwiły się temu trendowi” – ​​mówi Armstrong.

Sugeruje to, że leśne ogrody nie tylko były celowo uprawiane przez indiańskich ogrodników, ale także pozostały odporne na dominującą lokalną florę długo po tym, jak ludzie opuścili to miejsce, donoszą dziś naukowcy w „Ecology and Society”. Mieszanka różnych gatunków była prawdopodobnie kluczem do ich przetrwania, mówi Miller: „Jest mniej wolnej przestrzeni niszowej, więc trudniej jest nowym gatunkom się tam pojawiać”.

Leśne ogrody były pełne roślin, które były korzystne dla ludzi, ale nadal dostarczają pożywienia ptakom, niedźwiedziom i owadom zapylającym, nawet po 150 latach zaniedbania. To dowód na to, że wpływ człowieka na środowisko może mieć długotrwałe, pozytywne skutki. „Wiele badań nad różnorodnością funkcjonalną opiera się na podejściu »ludzie szkodzą środowisku«” – mówi Armstrong. „To pokazuje, że ludzie potrafią nie tylko pozwolić na rozkwit bioróżnorodności, ale także być jej częścią”.

Inni naukowcy twierdzą, że odkrycia te mogą wzmocnić tezę o ważnym miejscu wiedzy rdzennych mieszkańców w działaniach na rzecz ochrony środowiska. „Antropolodzy i archeolodzy argumentowali za tym, ale w ciągu ostatnich 20 lat ekolodzy napotkali silny opór”. – Mówi Patrick Roberts, archeolog z Instytutu Nauk o Historii Człowieka im. Maxa Plancka, który nie brał udziału w badaniach. To badanie, jak twierdzi, stanowi ważny dowód na to, że modyfikacje dokonane przez człowieka mogą dodać wartości ekosystemom.

Pomaga ono również wyjaśnić zagadkę, która zastanawiała wielu europejskich antropologów, gdy po raz pierwszy odwiedzili północno-zachodnie wybrzeże Pacyfiku pod koniec XIX wieku. Pomimo braku tego, co Europejczycy nazywali „rolnictwem” – pól uprawnych i rocznych cykli sadzenia i zbiorów – napotkane plemiona charakteryzowały się złożoną strukturą społeczną, dużymi, osiadłymi populacjami i hierarchicznymi strukturami społecznymi. „To zbiło z tropu wielu antropologów”, którzy uważali, że zachodnie formy rolnictwa są niezbędne dla złożonych społeczeństw. – Mówi Armstrong. „Teraz wiemy, że nie chodziło tylko o łososia”.

Andrew Curry

Tłumaczenie: Tomasz Nakonieczny 

 

O autorze

Korespondent Andrew Curry relacjonuje dla magazynu archeologię, antropologię i inne zagadnienia ze swojego domu w Berlinie. W trakcie bogatej kariery freelancerskiej pisał dla takich czasopism jak „Science”, „Archaeology”, „Bicycling”, „National Geographic”, „Nature” i „Wired”. Curry uzyskał tytuł licencjata na Uniwersytecie Georgetown oraz tytuł magistra na Uniwersytecie Stanforda. Jego prace znalazły się w kilku edycjach „Best American Science and Nature Writing” oraz zdobyły nagrody niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Stowarzyszenia Dziennikarzy Kulinarnych.

Oryginalny artykuł:

Pacific Northwest's ‘forest gardens’ were deliberately planted by Indigenous people

Zobacz też: 

„Uprawa krajobrazu”- czyli czego możemy nauczyć się od ludów rdzennych w zarządzaniu ekosystemami

Amazońskie odpowiedzi na współczesne problemy

Trzy przykłady ochrony przyrody dzięki tubylczej mądrości

 

Masajowie. Fot. Erica Chang (Źródło: Wikimedia) 

Mimo że stanowią mniej niż 5 procent światowej populacji, ludność rdzenna opiekuje się ponad jedną czwartą ziemskich lądów i mórz oraz chroni znaczną część bioróżnorodności.

Badania pokazują, że jeśli ludność rdzenna posiada prawa do zarządzania swoimi ziemiami, wzrasta bioróżnorodność, a lasy są chronione.

Organizacja Conservation News przedstawia trzy historie o ludności rdzennej na pierwszej linii frontu w ochronie przyrody, od której zależy ich przetrwanie.

Słodkie siostrzeństwo

Melipony to nie są zwykłe pszczoły. Są maleńkie i bezżądłe. Rdzenne społeczności Amazonii od wieków wykorzystują ich leczniczy miód do ochrony przed infekcjami bakteryjnymi i grzybiczymi. Ponadto odgrywają one kluczową rolę w zapylaniu roślin i odrastaniu lasów.

Przez niezliczone pokolenia ludzie polegali na pszczołach Melipona. Teraz jednak sytuacja się zmienia. Pszczoły są zagrożone wylesianiem, pestycydami i zmianami klimatu, a rdzenne kobiety starają się, aby wiedza ich przodków pomogła im przetrwać.

Dzięki wsparciu Programu Stypendialnego dla Rdzennych Kobiet Amazonii, organizacji Conservation International, który zapewnia finansowanie, szkolenia i możliwości nawiązywania kontaktów dla kobiet, które chcą przewodzić działaniom na rzecz ochrony przyrody na swoich terytoriach, pszczelarze dzielą się swoją tradycyjną wiedzą i doskonalą swoje umiejętności techniczne. Podczas warsztatów zorganizowanych na początku 2025 roku sześć kobiet z Boliwii, Kolumbii i Ekwadoru podzieliło się swoimi doświadczeniami w ochronie pszczół i dowiedziało się o infrastrukturze uli oraz o tym, jak funkcjonują królowe i samce pszczół.

"Społeczność pszczół uczy nas żyć w relacji, szacunku i synergii. Żyć z tego, co daje nam natura, a jednocześnie przyczyniać się do jej rozwoju."

Katty Guatatoca, pszczelarka z rdzennej społeczności Kichwa w Ekwadorze

Ochrona kultowego afrykańskiego krajobrazu

Mutarian Ntanin urodził się i wychował w południowo-wschodnich wzgórzach Chyulu w Kenii – rozległych sawannach, lasach i lasach mglistych, gdzie dogląda zwierząt gospodarskich, tak jak pokolenia Masajów przed nim.

Jednak w ciągu swojego życia Ntanin był świadkiem dramatycznych zmian. Gęste lasy zostały wycięte pod uprawę roli, co doprowadziło do degradacji licznych źródeł i rzek, które dostarczają wodę 7 milionom ludzi, a także zwierzętom i dzikim zwierzętom, w tym krytycznie zagrożonym nosorożcom czarnym i największej populacji słoni w Kenii.

"Jeśli ratujesz środowisko, ratujesz swoje życie."

Mutarian Ntanin, Starszy Masajów, Chyulu Hills, Kenia

Aby chronić ziemię, lokalne społeczności przyłączyły się do Conservation International, Maasai Wilderness Conservation Trust i innych partnerów w ramach inicjatywy wspieranej przez ONZ, która zapewnia zachęty finansowe na rzecz ochrony lasów.

„Jako starszy człowiek zawsze powtarzam swoim dzieciom: »Jeśli ratujesz środowisko, ratujesz swoje życie«” – powiedział Ntanin. „Wierzę, że natura potrafi się sama zregenerować. Ale nie będzie to możliwe, jeśli będziemy działać w izolacji”.

Projekt leśno-węglowy pomaga chronić i regenerować 404 000 hektarów ziemi, jednocześnie generując bardzo potrzebne inwestycje w lokalne społeczności – od utworzenia programu żywnościowego dla uczniów w sytuacjach kryzysowych, przez poprawę wiejskich usług zdrowotnych, po wspieranie nowych możliwości zarobkowania.

„Chyulu Hills to nasz bank dla przyszłych pokoleń” – dodał. „Ludzie widzą, że środowisko ma przyszłość”.

Robiąc wielkie fale na rzecz ochrony środowiska morskiego

Na Fidżi ludność rdzenna stanowi zaledwie 1% populacji, ale niedawno pomogła w uruchomieniu ambitnego planu ochrony ponad 1/4 rozległego obszaru oceanicznego kraju, który jest coraz bardziej zagrożony zmianami klimatu i przełowieniem.

Partnerstwo między przywódcami lokalnymi, rządem krajowym, organizacją Conservation International i innymi podmiotami ma na celu zrównoważenie środków dla utrzymania społeczności z ochroną środowiska morskiego w fidżyjskiej prowincji Lau, odległym archipelagu liczącym ponad 60 wysp. Plan zakłada ochronę delikatnego ekosystemu, przy jednoczesnym wspieraniu zrównoważonej gospodarki lokalnej.

Ten łańcuch wysp stanowi punkt orientacyjny dla migrujących gatunków morskich, takich jak wieloryby. Jego rafy są lęgowiskiem zagrożonych wyginięciem żółwi zielonych i szylkretowych oraz zapewniają utrzymanie mieszkańcom Lau, których kultura opiera się na symbiotycznej relacji z oceanem.

„Wszystkie wyspy, rafy i wszystko, co posiadamy, jest doceniane w tym przedsięwzięciu, w duchu miłości i życzliwości” – powiedział Roko Josefa Cinavilakeba, naczelny wódz Totoya, wyspy w archipelagu Lau. „Aby zapewnić, że żadna osoba, obszar, roślina ani zwierzę nie zostaną zapomniane… aby nasze dzieci również mogły mieć dobrą przyszłość”.

Mary Kate McCoy

Tłumaczenie: Tomasz Nakonieczny

Tekst oryginalny: 3 ways Indigenous knowledge protects nature

Zobacz też:

• Rdzenni mieszkańcy są największymi ekologami na świecie, ale rzadko to im się przypisuje
• Najwyższy czas włączyć tradycyjną tubylczą mądrość ekologiczną do ochrony przyrody
• Chomski: Ludy rdzenne z całego świata jedyną nadzieją dla przetrwania ludzkości